Avropa İttifaqı ilə Azərbaycan Arasında Münasibətlər: Yeni Perspektivlər və Mövcud Çətinliklər
Azərbaycan və
Avropa İttifaqı (Aİ) arasında münasibətlər yenidən canlanma mərhələsinə qədəm qoyur. Bu barədə
İlham Əliyev Şuşa Qlobal Media Forumunda çıxışı zamanı bildirib. O qeyd edib ki, Aİ-nin icraçı qolu olan Avropa Komissiyası ilə keçmişdə "çətin anlar" yaşansa da, yeni rəhbərlikdən "müsbət mesajlar" alınmaqdadır. Azərbaycan tərəfi də bu mesajlara müsbət cavab verir.
Gərgin Keçmişdən Strateji Tərəfdaşlığa
İqtisadi əməkdaşlıq istisna olmaqla, Azərbaycan-Aİ münasibətləri bu yaxınlara qədər gərginliklərlə müşahidə olunub.
Avropa İttifaqının keçmiş vitse-prezidenti Jozep Borrell dəfələrlə Azərbaycan hakimiyyətini müstəqil jurnalistlərin və vətəndaş cəmiyyəti fəallarının həbsinə görə tənqid edib. Aİ-nin iqlim fəaliyyəti üzrə komissarı Vopke Hoekstra da COP29 ərəfəsində ölkəmizə səfəri zamanı
insan hüquqları məsələsini gündəmə gətirmişdi. Ötən ilin oktyabrında isə Avropa Parlamenti Aİ-ni Azərbaycandan qaz alışını dayandırmağa çağırmışdı. Buna cavab olaraq,
İlham Əliyev də Aİ-ni çıxışlarında davamlı olaraq Azərbaycanın daxili işlərinə qarışmaqda və Ermənistanı maliyyələşdirərək yeni müharibəyə hazırlamaqda ittiham etmişdi.
Yeni Rəhbərlik və Kallasın Səfəri
Avropa İttifaqı Komissiyasının yeni rəhbərliyi ötən il dekabrın 1-dən fəaliyyətə başlayıb. Komissiyanın vitse-prezidenti, eyni zamanda xarici işlər və təhlükəsizlik siyasəti üzrə ali nümayəndəsi Kaya Kallas aprelin 25-də Bakıya səfər edib. Onun
İlham Əliyevlə görüşünün mətbuat açıqlamasında əsasən enerji əməkdaşlığı, habelə Cənubi Qafqazda sülh və sabitlik müzakirə olunduğu bildirilmişdi. Lakin Kallas may ayında verdiyi bəyanatda görüşdə
insan hüquqları məsələsini də qaldırdığını bəyan edib: "Hüququn aliliyi və
insan hüquqları Aİ üçün Azərbaycanla ikitərəfli münasibətlərin əsasını təşkil edən prioritetlərdən biri olaraq qalır. Aİ müstəqil jurnalistlərin,
insan hüquqları müdafiəçilərinin və siyasi fəalların siyasi motivli ittihamlarla həbslərinin artması ilə bağlı narahatlığını dəfələrlə ifadə edib. Aİ Azərbaycan hakimiyyətini öz fəaliyyətlərini daxili və beynəlxalq hüquq çərçivəsində üzərinə götürdüyü öhdəliklərə uyğun şəkildə həyata keçirməyə çağırıb. Bu kontekstdə Aİ fundamental hüquqlarını həyata keçirdiklərinə görə həbs edilmiş bütün şəxslərin azad olunmasını davamlı şəkildə tələb edib. Bu çağırışlar ictimai və ikitərəfli formatda, bütün səviyyələrdə, o cümlədən 25 aprel 2025-ci il tarixində Azərbaycana etdiyim səfər zamanı da səsləndirilib".
Aİ-nin İkili Standartları: Qaz ehtiyacı və İnsan Hüquqları
Avropa İttifaqının Azərbaycandakı həbslərlə bağlı verdiyi cavablar ən yaxşı halda narahatlığın ifadəsindən o tərəfə keçməyib. Qurumun üzvlüyə namizəd ölkə olan Gürcüstanla bağlı daha sərt addımlar atması, diplomatik pasport sahibləri üçün Şengen ölkələrinə vizasız girişin ləğvi, bəzi rəsmi şəxslərə sanksiyaların tətbiqi və bütün ölkə vətəndaşlarına vizasız girişin ləğv edilməsi müzakirələri fonunda, Azərbaycana münasibətdə bu cür sərt tədbirlərin olmaması müşahidəçilər arasında Aİ-nin Azərbaycan qazına olan ehtiyacından qaynaqlandığı fikrini gücləndirir.
Avropa İttifaqı Komissiyasının Prezidenti Ursula fon der Leyen 2022-ci ildə Azərbaycana gələrək
İlham Əliyevlə enerji sahəsində əməkdaşlıq haqqında memorandum imzalayıb. Bu memoranduma əsasən, Azərbaycan 2027-ci ilə qədər Aİ ölkələrinə qaz ixracını iki dəfədən çox artırmalıdır. Hazırda Azərbaycan 8 Aİ ölkəsinə qaz ixrac edir və
İlham Əliyev əlavə ölkələrin də qaz alışında maraqlı olduğunu bildirib.
Ekspert Rəyləri: Maraqlar və Dəyərlər Arasındakı Ziddiyyət
Tarixçi Altay Göyüşovun sözlərinə görə, Avropa bu məsələdə "maraqları ilə dəyərləri arasında bir ziddiyyət mərhələsindədir". O qeyd edir ki, həm ideoloji nöqteyi-nəzərdən siyasi qüvvələr, həm də birliyə daxil olan dövlətlər arasında ciddi parçalanma var. Bu parçalanma fonunda, "repressiyalar davam etdikcə, həbsxanalar günahsızlarla dolu qaldıqca, münasibətlər heç vaxt etibarlı olmayacaq". Vaşinqtonda yerləşən Kuinsi İnstitutunun qeyri-rezident elmi işçisi Eldar Mamedov isə
İlham Əliyevin Aİ-yə qarşı tənqidlərinin "münasibətlərin həqiqi şəkildə pozulması deyil, hesablanmış bir performans" olduğunu düşünür. O bildirir ki, Aİ Azərbaycanı hələ də strateji enerji tərəfdaşı və Orta Dəhliz planları üçün əsas tranzit mərkəzi kimi qəbul edir. Mamedov həmçinin vurğulayır ki, Aİ-nin Azərbaycan hakimiyyətinin xeyrinə "ikili standartlar" tətbiq etdiyini müşahidə etmək olar. Məsələn, saxta xəyanət ittihamları ilə Bəhruz Səmədova verilmiş 15 illik həbs cəzasına zəif reaksiya verilir, halbuki Gürcüstana daha yüngül hadisələrə görə sərt sanksiyalar tətbiq olunub. Onun fikrincə, bu, Aİ-nin Azərbaycanın geosiyasi əhəmiyyətini bəyan etdiyi dəyərlərdən üstün tutduğunu göstərir.
Mamedovun düşüncəsinə görə, iqtisadi əməkdaşlıq fonunda
İlham Əliyevin tənqidləri üç əsas hədəfə xidmət edir: birincisi, daxili auditoriyaya Qərbə qarşı dayandığını göstərmək, eyni zamanda enerji razılaşmalarını qorumaq; ikincisi, Azərbaycanı
Avropa İttifaqı ilə danışıqlarda tabe olan yox, bərabər tərəf kimi təqdim etmək; üçüncüsü isə, Brüsseli hansı həddə qədər sıxa biləcəyini yoxlamaq. Bu kompleks dinamika Azərbaycan və
Avropa Komissiyası arasındakı münasibətlərin gələcək istiqamətini müəyyən edəcək.
24 saat
Oxucu Şərhləri
Əslində, bu "yenidən canlanma"nın nə qədər "canlı" olacağını görəcəyik! Prezident Əliyev Aİ-dən "müsbət mesajlar" aldığını söyləyir, sanki Aİ-nin səmimiyyətinin "qapısını döyüb, baxıram açıqdır" deyən bir məşhur şoumen kimidi. Amma "çətin anlar"ın "aradan qaldırıldığı" yoxsa "sadəcə üstü örtüldüyü" məsələsi qalsın, sanki bir azərbaycanlı gəlini bəyənməyən qayınata kimi, Aİ-nin də Azərbaycanla bağlı "gözləntiləri" hələ də tam olaraq təmin olunmayıb.
İndi gəlmişik enerji təhlükəsizliyi dövrünə. Sanki Aİ, "Canım, sənin qazın olmasa, mənim də soyuqdan donacam!" deyir. Bu vəziyyətdə insan haqları və demokratiya kimi "gözəl dəyərlər" birdən "bir az da sonra baxarıq" mövqeyinə keçə bilər. Axı, kim soyuqda qalmaq istəyər ki? Üstəlik, Rusiya-Ukrayna müharibəsi də Aİ-nin başına "qara buludlar" kimi gəlib. Bu qara buludlar fonunda, Azərbaycanla münasibətlərini "daha strateji" bir şəkildə qurmağa çalışa bilər. Sanki Aİ-nin siyasətçiləri "Qardaş, indi əsas iş, nədir? Ya qaz, ya da soyuq!" düşüncəsindədirlər.
Bəs digər post-sovet ölkələri? Onların insan haqları və demokratiya ilə bağlı vəziyyətləri elə bir mozaikadır ki, bəzən "necə də müxtəlif" olduğunu düşünürsən. Sanki Aİ hər ölkəyə fərqli "stəkanla" yanaşır.
Nəticə etibarilə, əgər Aİ-nin siyasəti dəyərlərlə deyil, maraqlarla "boyanmışdırsa", bu "yenidən canlanma"nın ömrü, sanki "yaz yağışı" qədər ola bilər. Bəs gələcək nə gətirəcək? Bunu zaman göstərəcək, ancaq indidən deyə bilərik ki, "əyləncəli" olacağı şübhəsizdir!
Azərbaycanın bu kontekstdə Aİ üçün önəmi təkcə enerji təchizatçısı olmasından deyil, həm də regional təhlükəsizliyə verdiyi töhfələrlə bağlıdır. Digər tərəfdən, Aİ-nin insan hüquqları və demokratik dəyərlərə verdiyi önəm də şübhəsizdir. Lakin bu dəyərlər heç də hər zaman idxal olunan xarici siyasət kimi qəbul edilmir. Əksinə, Aİ-nin özünün də daxili siyasətlərində müxtəlif ölkələrlə fərqli yanaşmalar tətbiq etdiyi müşahidə olunur. Bu, birbaşa "ikili standartlar" deyil, geosiyasi reallıqlar və milli maraqların qovuşuğundan yaranan pragmatik yanaşmadır.
Məqalədə qaldırılan "siyasi etibarın qorunması" məsələsi isə hər zaman prioritetlər arasında yer alıb. Lakin bu, heç də o demək deyil ki, Aİ Azərbaycana qarşı insan hüquqları və ya demokratiya ilə bağlı mövqeyindən tamamilə imtina edir. Əksinə, bu sahədə dialoq və əməkdaşlıq davam edir. Məsələ bundadır ki, Aİ-nin siyasətində dəyərlər və maraqlar bir-birinə zidd deyil, əksinə, bir-birini tamamlayan elementlər kimi qəbul edilir. Bu iki sahə arasındakı tarazlığın qurulması hər zaman prioritet olub və olacaqdır. Bu tarazlığın axtarışı isə Aİ-nin Azərbaycanla münasibətlərinin gələcəyini müəyyən edəcək əsas amil olacaqdır.
Bu məqamda Avropa İttifaqının strateji maraqları ilə dəyərlər əsaslı siyasəti arasındakı potensial gərginliyi anlamaq vacibdir. Aİ-nin Rusiyadan asılılığını azaltmaq cəhdi, Azərbaycanla enerji əməkdaşlığının güclənməsinə səbəb ola bilər. Lakin bu, Aİ-nin keçmişdə Ukrayna və digər ölkələrlə münasibətlərində də gördüyümüz kimi, dəyərlərini qurban verməsi demək olmamalıdır. Düşünülmüş bir siyasət, həm enerji təhlükəsizliyini təmin etməli, həm də insan haqları və hüququn aliliyi kimi Avropa dəyərlərini qorumalıdır.
Bu baxımdan, Aİ-nin Azərbaycan siyasətində dəyərlərə prioritet verməsini təmin etmək üçün Aİ-nin daxili mexanizmlərinin gücləndirilməsi, Parlamentin monitorinq rolunun artırılması, və vətəndaş cəmiyyəti ilə dialoqun möhkəmləndirilməsi kimi addımlar atıla bilər. Həmçinin, Aİ-nin üzv dövlətlərinin vahid mövqe nümayiş etdirməsi də bu prosesdə mühüm rol oynayacaq. Bu mövzunun davamlı müzakirəsi vacibdir.
Şərhiniz üçün təşəkkür edirəm. Azərbaycan və Avropa İttifaqı arasındakı münasibətlərin cari vəziyyətinə dair qeyd etdiyiniz dəyərli fikirlər, xüsusilə "maraqlar" və "dəyərlər" anlayışlarının bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqəsi mövzusu yazımıza əlavə bir dərinlik qatdı. Milli maraqların dəyərlərlə necə ahəng təşkil edə biləcəyi barədə irəli sürdüyünüz ideyalar həqiqətən də diqqətəlayiqdir. Gələcək əməkdaşlıq üçün dəyərlər əsasında maraqların harmoniya tapması və insan haqları, demokratiya kimi məsələlərin təcrübədə nümunələrlə münasibətlərimizi necə zənginləşdirə biləcəyi barədəki təklifləriniz çox qiymətlidir. Bu istiqamətdə dialoqun davamlılığının əhəmiyyətini vurğuladığınız üçün minnətdarlığımı bildirirəm.
Sizin fikrinizcə, hazırkı "yenidən canlanma" nə dərəcədə davamlı ola bilər? Enerji təhlükəsizliyi ilə bağlı məsələlər, Aİ-nin daha əvvəlki dövrlərdəki dəyər-əsaslı yanaşmalarını kölgədə qoya bilərmi? Şərhi bağlayarkən qeyd etdiyiniz kimi, məqalədə bu balansın necə təmin ediləcəyi barədə konkret təklif yoxdur. Bəs, sizcə, Azərbaycan-Aİ münasibətlərində strateji maraqlar və siyasi dəyərlər arasındakı balansı saxlamağın konkret hansı yolları ola bilər? Yəni, Aİ-nin insan hüquqları və demokratik dəyərlərlə bağlı narahatlıqları "ticarət mövzusu" olaraq qalmalıdırmı, yoxsa bu məsələlər müzakirə olunan tərəfdaşlıqların əsas prioritetlərindən biri kimi qalmalıdır? Bu cür balansın təmin edilməsi, uzunmüddətli münasibətlərin sabitliyi üçün nə qədər vacibdir?
Hazırkı vəziyyətin əsas fərqi, ehtimal ki, enerji təhlükəsizliyi ilə bağlıdır. Aİ, Rusiyadan enerji asılılığını azaltmağa çalışır və bu məqsədə çatmaqda Azərbaycanın rolu böyükdür. Bu, Aİ-nin Azərbaycan hökuməti ilə olan münasibətlərinə yeni bir strateji ölçü əlavə edir. Ancaq bu, keçmişdəki təcrübədən çıxarılan dərsləri unutmağa əsas vermir: Aİ-nin siyasi dəyərləri ilə bağlı narahatlıqları strateji maraqlar fonunda geri plana keçməməlidir. Bu balansın necə saxlanılacağı, münasibətlərin uzunmüddətli davamlılığını müəyyən edəcək əsas amildir. Məqalədə bu balansın necə təmin edilməsinə dair konkret bir təklif yoxdur, bu isə analizin zəif tərəfidir.
Aİ-nin enerji təhlükəsizliyinə olan ehtiyacının Azərbaycanla əlaqələrin güclənməsində mühüm rol oynadığını nəzərə alaraq, bu "yeni perspektivlər"in iqtisadi maraqlarla nə qədər bağlı olduğunu soruşmaq yerinə düşər. Məsələn, Aİ-nin Rusiyadan asılılığını azaltmaq üçün Azərbaycanın enerji ehtiyatlarından istifadə etmək istəyi, dəyərlərə nisbətən maraqların ön plana çıxmasını göstərmirmi? Bunu Ukrayna ilə münasibətlərin gücləndirilməsi kontekstində və Aİ-nin digər avtoritar rejimlərlə münasibətlərini nəzərə alaraq təhlil etmək faydalı olar.
Belə bir yanaşma, Aİ-nin yalnız iqtisadi maraqlar əsasında hərəkət etməsi və demokratik dəyərləri ikinci plana keçirməsi barədə tənqidləri də gücləndirə bilər.
Bəs, Aİ-nin Azərbaycan siyasətində dəyərlərə prioritet verməsini təmin etmək üçün hansı mexanizmləri tətbiq etmək olar?
Əvvəlki illərlə müqayisədə bu bəyanatın nə dərəcədə real olduğunu qiymətləndirmək üçün Aİ-nin enerji təhlükəsizliyinə olan ehtiyacının və Azərbaycanın bu sahədə rolunun artması nəzərə alınmalıdır. Bu, Aİ-nin Azərbaycanla əlaqələrində insan haqları və demokratiya kimi dəyərləri ikinci plana keçirməsinə səbəb ola bilərmi? Digər tərəfdən, Rusiya-Ukrayna müharibəsinin Aİ-nin xarici siyasətinə olan təsiri də inkar edilməməlidir. Müharibə, geosiyasi vəziyyətin dəyişməsi ilə Aİ-nin Azərbaycanla münasibətlərə olan yanaşmasını yenidən nəzərdən keçirməsinə səbəb ola bilər.
Misal olaraq, Aİ-nin digər post-sovet ölkələri ilə əlaqələrini və onlarda insan haqları və demokratiya ilə bağlı vəziyyətin müxtəlifliyini nəzərə almaq lazımdır. Bu müxtəlif yanaşmaların səbəblərini araşdırmaq vacibdir.
Beləliklə, Aİ-nin Azərbaycan siyasəti dəyərlərlə deyil, maraqlarla yönəldilirsə, bu “yenidən canlanma” nə qədər davamlı olacaq və uzunmüddətli nəticələri nələr olacaq?
Bununla belə, gəlin məsələnin bu tərəfini də nəzərə alaq: Aİ-nin dəyərlərə əsaslanan xarici siyasət prinsipləri heç bir zaman tam olaraq praktik maraqlardan ayrılmayıb. Strategik tərəfdaşlıqların qurulması zamanı hər hansı dövlət, o cümlədən Aİ, həm dəyərlərə, həm də milli maraqlara uyğun siyasət yürüdür. Azərbaycanla əməkdaşlıqda Aİ-nin enerji təhlükəsizliyi və regional sabitlik kimi maraqları olduğu qədər, insan hüquqları və demokratiya kimi dəyərlərə dair narahatlıqları da var. Bu ikili yanaşmanın mövcudluğu Aİ-nin Azərbaycan siyasətinin sadəcə maraqlar əsasında qurulduğu fikrini tam olaraq təsdiq etmir. Belə bir təhlil, Aİ-nin mürəkkəb və çoxşaxəli xarici siyasətini sadələşdirir və strateji məqsədlər ilə dəyərləri bir-birindən tamamilə ayırmağa çalışır. Əslində, bu iki amil bir-birini qarşılıqlı şəkildə tamamlaya bilər.
Şərh Yaz